مرتضی ممیز شخصی که در طول نیم سده فعالیت هنری، در ایران و در عرصه های بین الملل، در احیا و ابداع هنر گرافیک در ایران و پیشبرد و گسترش فرهنگ ایران زمین و سنت های هنری نقش بارزی ایفا کرد.
استاد مرتضی ممیز را به حق «پدر گرافیک ایران» می خوانند. این عنوان برازنده ایشان است، اما نه خاطر خلق لوگوهای معروف، پوسترهای چشمگیر و مقالات علمی، هنری و نه حتی به دلیل کارنامه پربار و کم نظیر ایشان. مرتضی ممیز پدر گرافیک نوین است، زیرا این رشته هنری را از یک تکنیک کوچک و خرد در مجلات دهه ۴۰ به یک رشته خلاقانه چند وجهی تبدیل نمود. او برای دانشجویان هنر و مشتاقان این رشته مسیر و نقشه راه ترسیم نمود.
زندگی نامه
مرتضی ممیز در خانواده ای هنردوست متولد شد. در دوران کودکی استعداد و علاقه ویژه ای به نقاشی و طراحی نشان می داد. در دوران متوسطه برای کمک به خرج تحصیل خود برای مغازه ها تابلونویسی می کرد. در همان ایام بود که به خاطر علاقه خانوادگی به مصدق وارد جریانات سیاسی شد، و نتیجه آن شد چند کاریکاتور در روزنامه شاهد. مرتضی در سال های پایانی تحصیلات دبیرستان گاهی به کتابخانه وابستگی فرهنگی سفارت لهستان سرمی زد. همان جا بود که برای اوّلین بار با مجله های «پولند» و «گرافیک» لهستان آشنا شد، و شاید این جرقه ای بود برای ادامه مسیر.
مرتضی در سال ۱۳۳۵ وارد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران در رشته نقاشی شد. در دانشکده زیر نظر استاد «علی محمد حیدریان»، که از شاگردان استاد «کمال الملک» بود کسب دانش و تجربه می کرد. در دانشگاه با استاد «سهراب سپهری»، «پرویز کلانتری»، «ژازه طباطبائی»، «چنگیز شهوق» و… آشنا شد.
استاد ممیز در ۱۳۴۴ از دانشگاه فارغ التحصیل و به جهت ادامه تحصیل راهی فرانسه شد. گواهی «طراحی غرفه» را در مدرسه هنرهای تزئینی فرانسه اخذ کرد. همان جا بود که با «فیروزه صابری» آشنا شد و پس از چندی با او ازدواج کرد.
دوران کاری
فعالیت حرفه ای استاد با ورود به آتلیه «محمد بهرامی» در سال ۱۳۳۷ کلید خورد. از همکاران او در آتلیه می توان «پرویز کلانتری»، «سیروس امامی»، «آیدین آغداشلو» و «محمد احصایی» را نام برد. همکاری آنها تا سال ۱۳۴۱ که او آتلیه بهرامی را ترک کرد ادامه داشت. بعد از آن در بخش تبلیغات خارجی «کانون آگهی زیبا» فعّالیت خود را ادامه می دهد. در کانون با «احمد شاملو» آشنا شده و دعوت او را برای همکاری در «کتاب هفته» می پذیرد و به عنوان تصویرگر و گرافیست فعالیت می کند. بعد از آن با نشریاتی چون «کتاب ماه»، «اتاق صنایع و معادن»، «فرهنگ، اطلاعات سال» و «مجله کاوش» نیز همکاری می کند.
سال ۱۳۴۷ پس از بازگشت از فرانسه در «دانشکده هنرهای زیبا» مشغول به کار می شود. استاد ممیز در سال ۱۳۴۹ رشته گرافیک را ایجاد می کند. وی در همان سال با همراهی «علی اصغر معصومی» و «فرشید مثقالی»، «آتلیه ۴۲» را تأسیس کردند. ممیز که آن زمان بیشتر وقت خود را صرف گرافیک فرهنگی کرده بود، برای تئاتر، فیلم و جشنواره به طراحی پوستر پرداخت و در همان سال ها نیز همچنان به نقاشی می پرداخت که نتیجه آن نمایشگاه های «آبی»، «گنج» و «گستره» ۱ و ۲ شد. سال ۱۳۵۵ مرتضی ممیز و چندی از همکاران او سندیکای گرافیست های ایران را تأسیس کردند و بعد از آن به برپایی نمایشگاه ۵۰ سال گرافیک ایران پرداخت و همین دوره در نمایشگاه واش آرت شرکت کرد و چاقوهای خود را آویخت.
پس از انقلاب اسلامی در سال 1357، در سال های نخست، تشکیل سندیکا و انجمن گرافیست های ایران برای او مقدور نبود، ولی با این حال او گردهمایی های گرافیست هارا در آتلیه و کافه ها ادامه داد. در پی این تجمعات، اولین تعرفه قیمت خدمات گرافیت بعد از انقلاب پدید آمد. در اوایل انقلاب به دنبال اخراج استادان دانشگاه به دلایل سیاسی او را نیز تحت فشار قرار دادند، اما ممیز کوتاه نیامد و زیر بار تهمت های سیاسی نرفت و همچنان مشغول به تدریس در آن دانشگاه شد. در سال ۱۳۶۵ با پیشنهاد به «علی اصغر محتاج» اوّلین بی ینال (دوسالانه) طراحان گرافیک را راه اندازی می کند، او با حمایت و سعی خود اوّلین دوسالانه گرافیک ایران را برگزار می کند.
دوره ای که ممیز به مدیریت گروه ارتباط تصویری عکاسی دانشگاه تهران انتخاب شد، از طرّاحان جوان و کاربلد آن دوران همچون «بیژن صیفوری»، «رضا عابدینی»، «ساعد مشکی»، «مجید عباسی»، «فرزاد ادیبی» و «علی رضا مصطفی زاده» دعوت به همکاری کرد و به ریاست شورای سردبیری مجله «نشان» انتخاب شد. از دیگر اقدامات او پیشنهاد عضویت «قباد شیوا»، «ابراهیم حقیقی»، «رضا عابدینی» و «ساعد مشکی» به AGI بود. استاد مرتضی ممیز در سال های پایانی عمر خویش با بیماری سرطان دست و پنجه نرم می کرد و سرانجام در ۶۹ سالگی روز شنبه پنجم آذر ۱۳۸۴ درگذشت. (روحش شاد).
آثار استاد مرتضی ممیز
مرتضی ممیز در زمینه طراحی پوستر، نشان، تصویرسازی، صفحه آرایی و طراحی جلد کتاب و مجلات آثار ماندگاری به جا گذاشت.
طراحی لوگو یکی از تخصص های گرافیکی محسوب می شود. مرتضی ممیز که خود طراح و بنیان گذار رشته گرافیک در ایران است، نشان واره های بسیاری را برای سازمان ها، شرکت ها، و موسسات طراحی کرد که هر یک از آن ها از معروف ترین و شناخته شده ترین نشان واره ها در ایران به شمار می روند. برخی از آنها عبارتند از:
- سازمان چای کشور (1337).
- انجمن حسابداران خبره ایران (1353).
- موزه رضا عباسی (1355).
- سازمان ملی استاندارد ایران (1364).
- شرکت سهامی ایرانی تولید اتومبیل سایپا (1366).
- شهرداری تهران (1368).
- سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران (1374).
نمایشگاه ها
استاد مرتضی ممیز در طول فعالیت های هنری خود بیش از ده نمایشگاه اختصاصی از ۱۳۳۹ تا ۱۳۷۷ در تهران و دو نمایشگاه اختصاصی در آلمان (۱۳۶۵–۱۳۶۷) و بیش از ۷۴ نمایشگاه گروهی در ایران، آلمان، فرانسه، آمریکا، بلژیک، فنلاند و یوگسلاوی برپا کرد و طراحی گرافیکی و تهیه پوستر برای صدها جلد کتاب و نشریه مختلف توسط او انجام گرفت.
نمایشگاه پوستر پوستر (نمایشگاه پوسترهای ایرانی طراحی شده برای نمایشگاه های پوستر) آخرین نمایشگاهی بود که با هدایت و حمایت مرتضی ممیز توسط گروه همرکاب (تهمتن امینیان و پدرام حربی) برگزار شد که البته قبل از افتتاح و برگزاری نمایشگاه در سال ۸۴، ایشان درگذشتند.
کتاب ها
- طراحی، نقاشی در سه جلد (1351).
- طراحی تزیینی (۱۳۵۴).
- نشانه ها؛ نمونه کارهای شخصی (۱۳۶۲).
- طراحی اعلان (۱۹۸۴).
- تصویر و تصور (۱۳۶۸).
- طراحی روی جلد (۱۳۶۸).
- طراحی روی جلد؛ مجموعه آثار (۱۳۸۲).
- حرف های تجربه؛ مجموعه مقالات از سال ۱۳۴۵ تا۱۳۸۲، انتشارات دید (۱۳۸۲).
- نیم قرن کار؛ مجموعه آثار (۱۳۸۳).
- تصویر سازی در کتاب های مختلف (قصه های خوب برای بچه های خوب، جلد 5، قصه های قرآن)
فیلم ها
طراحی و کارگردانی سه فیلم انیمیشن برای فستیوال فیلم های کودکان کانون پرورش فکری تهران در سال های ۵۲–۱۳۵۰ با عنوان های:
- آنکه عمل کرد و آنکه خیال بافت (۱۳۵۰).
- یک نقطه سبز (۱۳۵۱).
- سیاه پرنده (۱۳۵۲).
سایر فعالیت ها؛ طراح گرافیک و مدیر هنری
طراح گرافیک و مدیر هنری مجلات:
- ایران آباد (۱۳۳۹).
- گفتگو (۱۳۳۷–۱۳۸۴).
- کیهان هفته (۱۳۴۰–۱۳۴۱).
- مجله کاوش (۱۳۴۲–۱۳۴۳).
- نگین (۱۳۴۴).
- فرهنگ و زندگی (۱۳۴۸–۱۳۵۰).
- رودکی (۱۳۵۰–۱۳۵۷).
- سینما (۱۳۵۳–۱۳۵۴).
- کلک (۱۳۶۹–۱۳۸۴).
- نگاه نو (۱۳۷۰–۱۳۷۸).
- شریف (۱۳۷۲–۱۳۸۰).
- پیام امروز (۱۳۷۳–۱۳۷۹).
- زمان (۱۳۷۳–۱۳۷۹).
طراحی و بازسازی ده ها لوگو و نشان از جمله: «موزه رضا عباسی ۱۳۵۵»، «شرکت سایپا ۱۳۶۶»، «شهرداری تهران ۱۳۶۸»، «دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ۱۳۶۹»، «شهرداری اصفهان ۱۳۶۹»، «جامعه مشاوران ایران ۱۳۶۱»، «سازمان استاندارد ایران»، «کلوپ سینمایی فارابی ۱۳۵۹»، «سازمان ورزش زنان کشور ۱۳۷۳»، «سازمان چای کشور ۱۳۳۷»، «عنوان فیلم غزل ۱۳۵۴»، «سازمان همگام با کودکان و نوجوانان ۱۳۵۴»، «جشنواره مهندسی ساختمان ۱۳۷۵»، «گروه آزاد نمایش ۱۳۵۳»، «لاستیک خوزستان ۱۳۷۶»، «مس باهنر ۱۳۷۳»، «شرکت ملی فولاد ۱۳۷۱»، «مؤسسه فرهنگی دینی صدوق ۱۳۶۹»، «بزرگداشت هزاره تولد فارابی ۱۳۵۴»، «انجمن شهرسازان و معماران ۱۳۷۳»، «مؤسسه امور سینمایی ۱۳۶۵»، «سازمان آتش نشانی کشور ۱۳۷۴–۱۳۷۶»، «نمایشگاه تصویرگران کتاب کودک ۱۳۶۹»، «انتشارات نمون ۱۳۷۳»، «مؤسسه حمایت از معلولین ابراهیم و هاجر ۱۳۷۴»، «عنوان نشریه پیام امروز ۱۳۷۲»، «سازمان گمرک ایران ۱۳۷۰»، «عنوان نشریه هما ۱۳۶۸»، «عنوان نشریه شریف ۱۳۷۱»، «عنوان نشریه حقوق زنان ۱۳۷۶»، «موزه ملی ایران».
طراحی ده ها پوستر نمایش از جمله «پیروزی در شیکاگو».
طراحی ده ها پوستر فیلم های از جمله «طبیعت بیجان»، «ستارخان»، «کمال الملک»، «گوزنها» و «ای ایران».
طراحی صحنه و لباس چهارده نمایشنامه در تالارهای نمایش تهران.
طراحی صحنه و لباس فیلم های «ستارخان» و «طبیعت بی جان».
طراحی نور نمایشنامه های «بازگشتی نیست»، «دندون طلا» و «اتاق خصوصی».
مسئولیت ها
- مدیریت گروه گرافیک و عکاسی دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران.
- مدیریت و طراحی هنری جشنواره بین المللی فیلم تهران(۱۳۵۲–۱۳۵۶).
- ریاست هیئت مدیره انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران.
- ریاست دوسالانه های گرافیک ششم، هفتم و هشتم.
- مشاور هنری کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
- ریاست کمیته ایرانی انجمن بین المللی طراحان گرافیک (AGI).
افتخارات و جایزه های مرتضی ممیز
- جایزه بهترین طراحی کتاب کودک سال های ۴۵–۱۳۴۲.
- مدال رتبه اول دانشجوی ممتاز دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران (۱۳۴۴).
- برنده مدال طراحی نمایشگاه بین المللی طراحی ژوونیزی فرانسه (۱۹۶۶).
- طراح شاعر برای طراحی پوسترهای سینمایی فستیوال سینمایی کان (۱۹۷۵).
- جایزه و مدال بهترین پوسترهای سینمایی جشنواره فجر تهران (۱۳۶۵، ۱۳۶۶ و ۱۳۶۹).
- سیمرغ بلورین بهترین پوستر برای فیلم «ای ایران» از جشنواره فیلم فجر (۱۳۶۸).
- جایزه بهترین آثار طراحی نشانه های دهه ۸۰ میلادی (۱۹۹۰).
- جایزه ویژه Achievement Award.
- جایزه یک عمر فعالیت هنری به خاطر یک عمر تلاش و دست آوردهای ایشان از طرف «انجمن بین المللی طراحی (آیکو-دی)» (۲۰۰۴).